2:40 AM ძველი ქართული კულტურის ცენტრები | |
ძველი ქართული კულტურის ცენტრები საქართველოში. საქართველოში პირველი ცნობილი სასწავლებელი ეგრისში III-VI ს-ში ფაზისის (ფოთის) მახლობლად არსებობდა. ეს იყო უმაღლესი რიტორიკული სკოლა - ლაზთა აკადემია, სადაც ასწავლიდნენ რიტორიკულ ხელოვნებას, ძირითადად ფილოსოფიასა და სამართლის საფუძვლებს; აგრეთვე: ლიტერატურას, მუსიკას, ასტრონომიასა და მათემატიკის ელემენტებს. აქ იზრდებოდნენ საუკეთესო ორატორები და პოლიტიკური მოღვაწეები. კოლხეთის აკადემია იმ დროს იმდენად მნიშვნელოვანი კულტურული ცენტრი ყოფილა, რომ აქ განათლების მისაღებად მოდიოდნენ გამოჩენილი ბიზანტიელი ფილოსოფოსებიც კი. ლაზთა აკადემიის შესახებ მოთხრობილია ბერძენი ფილოსოფოსის - თემისტიოსის - ერთ-ერთ წერილში. თემისტიოსსა და მამამისსაც რიტორიკული განათლება ლაზთა აკადემიაში მიუღიათ. აქ უსწავლია იოანე ლაზსაც. თავდაპირველად, წარმართული ტრადიციის ინერციით, ქართული მწიგნობრული საქმიანობა ძირითადად მიმდინარეობდა მეფე-მთავართა და ეპისკოპოსთა კარზე, მაგრამ VII საუკუნიდან, როცა შესამჩნევად განმტკიცდა სამონასტრო ცხოვრება, საგანმანათლებლო და კულტურულ-ლიტერატურულ ცენტრებად იქცა ეკლესია-მონასტრები. ისტორიული წყაროების მიხედვით, ძველ საქართველოში მონასტრები (როგორც რელიგიურ-კულტურული კერები) პირველად დაუარსებიათ ასურეთიდან ჩამოსულ კაპადოკიელ მამებს. მათი მოღვაწეობის პერიოდად ვარაუდობენ VI საუკუნეს. მომდევნო ხანაში კიდევ უფრო მრავლდებოდა ეკლესია-მონასტრებისა და მათთან პრაქტიკული მიზნით გახსნილი სკოლების რიცხვი. აქ ხდებოდა ქრისტიანული დამოძღვრა და ეკლესიის მსახურთა მომზადება. ასწავლიდნენ საღმრთო წერილს, გალობებს, ფილოსოფიას, უცხო ენებს. საქართველოში საგანმანათლებლო საქმიანობის ახალი ეტაპი იწყება IX საუკუნიდან, როცა ქართველებმა, ერთი მხრით, გაიცნეს ბიზანტიური სკოლა და, მეორე მხრით, ახლო ურთიერთობა დაამყარეს უცხოეთში არსებულ ქართულ სამონასტრო კერებთან. ამ პერიოდში საქართველოს კულტურულ კერებს შორის უპირველესი იყო ტაო-კლარჯეთის ცენტრები. ტაო-კლარჯეთი ძველთაგანვე დასახლებული ყოფილა ქართველებით: ჭანებით, მეგრელებით, ტაოელებით, მაჭახლელებით, აჭარლებით, ლივანელებით, შავშელებით... VI-VII საუკუნეებში აქ აუშენებიათ ქრისტიანული სალოცავები, რომლებიც VIII საუკუნის I ნახევარში მურვან ყრუმ გაანადგურა; ამ უბედურებას მალე დაემატა ჟამიანობა (ხოლერა)... მოსახლეობისაგან თითქმის დაიცალა ეს მშვენიერი მხარე, განადგურდა აქაური ეკლესია-მონასტრებიც. VIII საუკუნის 50-იანი წლებიდან ტაო-კლარჯეთს კვლავ დაუბრუნდა სიცოცხლე; მალევე განახლდა ოპიზის იოანე ნათლისმცემლის სახელობის მონასტერი, რომელიც მოკლე დროში იქცა ამ კუთხის სამონასტრო ცხოვრებისა და ქართული მწერლობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კერად. ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო ცხოვრებისა და ქართული კულტურის შემდგომი აღმავლობა უცილობლად დაკავშირებულია გრიგოლ ხანძთელის სახელთან. გრიგოლ ხანძთელის ხელმძღვანელობით თითქმის სულიერ უდაბნოდ ქცეული ტაო-კლარჯეთი დაიფარა ეკლესიებით. გრიგოლმა აქ ააგო მამათა სამი და დედათა ორი მონასტერი. ამათგან მწერლობის ისტორიისათვის ყველაზე მნიშვნელოვანი იყო შატბერდი, სადაც შეიქმნა ჰადიშის, ჯრუჭისა და პარხლის ოთხთავები, შატბერდის კრებული და ა.შ. არანაკლები მნიშვნელობა ჰქონდა გრიგოლისა და მისი მოწაფე და მიმდევრების აგებულ ხანძთის, იშხნის, ოშკის, ხახულის, ბერთისა და პარხლის მონასტრებსაც. ტაო-კლარჯეთის მონასტრები გადაიქცა ქართული მწერლობის აკვნად. მათ დიდი როლი შეასრულეს ჩვენი მწიგნობრობის ისტორიაში. აქაა შექმნილი უდიდესი ნაწილი იმ საგანძურისა, რაც მოგვეპოვება IX-X საუკუნეებიდან. აქვე ჩამოყალიბდა ეროვნულ ნიადაგზე აღმოცენებული ტაო-კლარჯეთის სალიტერატურო სკოლა, სადაც ქართველთა შემოქმედებითი ენერგია ისე გაიზარდა, რომ იგი გასცდა საქართველოს ფარგლებს და გაგრძელდა საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო და სალიტერატურო წრეებში. XI-XII საუკუნეების საქართველოში ტრადიციად იქცა ნიჭიერი ყმაწვილების გაგზავნა საბერძნეთის სკოლებში სწავლა-განათლების მისაღებად. სწორედ ასეთი გზით მოხვდნენ უცხოეთში და იქაურ უმაღლეს სასწავლებლებში აღიზარდნენ ეფრემ მცირე, ექვთიმე ათონელი, გიორგი მთაწმიდელი, არსენ იყალთოელი, იოანე პეტრიწი და სხვები. აღსანიშნავია ისიც, რომ უცხოეთში განათლებამიღებული ქართველები იქვე აარსებდნენ სემინარიებს, სასწავლებ-ლებს და შემდგომ საკუთარი სკოლის ტრადიციები გადმოჰქონდათ სამშობლოში. ამ ასპექტით განსაკუთრებით ფართოდ გაიშალა მუშაობა დავით აღმაშენებლის ეპოქაში. ცნობილია, რომ დავითმა გელათის მონასტრის დიდი ეკლესიის აშენების შემდეგ (1106 წ.) შემოიკრიბა სწავლული ქართველები, აქვე დააარსა გელათის აკადემია, რათა გელათი ქცეულიყო მეორე ათინად თუ მეორე იერუსალიმად. მართლაც, გელათის აკადემიამ მაშინდელ მსოფლიოში მალე გაითქვა სახელი და მოგვევლინა "სხუად ათინად, ფრიად უაღრეს მისსა". XI-XII საუკუნეებში, როცა საქართველომ თავისი პოლიტიკურ-კულტურული განვითარების მწვერვალს მიაღწია, სამეცნიერო-საგანმანათლებლო სკოლები - აკადემიები შეიქმნა გრემსა და იყალთოში. საქართველოში არსებული სწავლა-განათლების კერები ხელს უწყობდა ქართული მწერლობისა და ფილოლოგიური აზროვნების განვითარებას, იწერებოდა ორიგინალური თხზულებანი, უცხო ენებიდან ითარგმნებოდა მდიდარი ლიტერატურა. სწორედ ამ პერიოდში შეიქმნა უკვდავი "ვეფხისტყაოსანი". XIII საუკუნიდან საქართველო პოლიტიკურად იწყებს დასუსტებას, დაქვეითებას. შესაბამისად, თანდათან განადგურდა კულტურული მონაპოვარი, შეფერხდა სკოლების საქმიანობა, ზოგან კი მთლიანად შეწყდა... მაგრამ კულტურული აღორძინების ხანიდან (XVII ს.) ჩვენში კვლავ გამოცოცხლდა კულტურა, ლიტერატურა, მწერლობა. განსაკუთრებით გამრავლდა ელემენტარული, პირველდაწყებითი სკოლების რიცხვი თბილისში. გაჩნდა საშუალო სასწავლებლებიც. ამ მხრივ, პირველ ყოვლისა, უნდა დავასახელოთ თბილისის სემინარია, რომელიც გაიხსნა 1755 წელს ანტონ კათალიკოსის ინიციატივით (სემინარიის პირველ რექტორად დანიშნეს ფილიპე ყაითმაზაშვილი) და თელავის სემინარია (გაიხსნა 1782 წელს). XVIII საუკუნეში საქართველოში სასკოლო-საგანმანათლებლო საქმე წარმატებით ხორციელდებოდა, მაგრამ რუსეთის მიერ საქართველოს დაპყრობამ ქვეყნის განვითარება შეაფერხა. ძველი ქართული კულტურის ცენტრები უცხოეთში ძველი საქართველოს სასულიერო მწერლობისა და, საერთოდ, მეცნიერული აზროვნების განვითარებას ემსახურებოდა ქართველთა მიერ საზღვარგარეთ შექმნილი ეკლესია-მონასტრებიც. "ყველაზე მნიშვნელოვან და მსხვილ საზღვარგარეთულ ცენტრებად ამ პერიოდში სამართლიანად უნდა ჩავთვალოთ ივერიის მონასტერი ათონის მთაზე, სვიმეონ საკვირველმოქმედის სავანე შავ მთაზე, ანტიოქიის მახლობლად, ჯვრის მონასტერი პალესტინაში და პეტრიწონის მონასტერი მაკედონიაში". წერილობითი წყაროებიდან ცნობილია, რომ ქართველებს ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში სამონასტრო კოლონიზაცია დაუწყიათ ჯერ კიდევ ადრექრისტიანულ ხანაში. თავდაპირველად ასეთ უახლოეს პუნქტებად ითვლებოდა პალესტინა და სირია. პ ა ლ ე ს ტ ი ნ ა. ქართველთა სამონასტრო ცხოვრება პალესტინაში სათავეს იღებს IV-V საუკუნეებიდან. პირველი პერიოდის მონასტრებიდან ცნობილი იყო ხარიტონის, ექვთიმეს, თეოდორეს, საბას ლავრები. ქართული კულტურის ისტორიაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თეოდორეს სახელობის მონასტერი, რომელიც უძველეს ძეგლებში მოხსენიებულია სხვადასხვა სახელით: "ქართველთა მონასტერი", "ლაზთა მონასტერი", "იბერთა მონასტერი" (დღეს "ბეთლემის მონასტერსაც" უწოდებენ). წმ. თეოდორეს მონასტერი აგებული უნდა იყოს IV საუკუნეში ქართლის მეფე ბაკურის დროს. იგი V საუკუნეში (დაახლ. 440-იან წლებში) განუახლებიათ პეტრე იბერიელსა და იოანე ლაზს (რომლებიც იქ მოღვაწეობდნენ სიკვდილამდე და იქვე დაიმარხნენ), VI საუკუნეში კი მომხდარა ამ ტაძრის ხელახალი აღდგენა-განახლება მამა ანტონის მიერ . პეტრე იბერიელმა მონასტერში შექმნა სკოლა, რომლის ბირთვს შეადგენდა სირიაში მყოფი ქართველობა. არსებობს მოსაზრება, რომ ამ სკოლაში სწავლამიღებული ქართველები სამშობლოში დაბრუნებულან, რაც ქართულ ისტორიოგრაფიაში ცნობილია ასურელ მამათა მოსვლის სახელით. პეტრე იბერიელის მოღვაწეობის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მხარედ მიჩნეულია მაშინდელი კულტურულ-საგანმანათლებლო კერების - ეკლესია-მონასტრებისა და სასტუმროების მშენებლობა, ქართველთათვის განკუთვნილი თავშესაკრები ადგილების შექმნა სირია-პალესტინაში. მისი თაოსნობით სირიაში დაარსდა ქართველთა კოლონია, სადაც, საეკლესიო-რელიგიურის გარდა, ეწეოდნენ ფართო ფილოსოფიურ-კულტურულ და სამწერლო ხასიათის საქმიანობას. ქართველთა ამ უძველესი სავანის შესახებ ახალი და ფართო ინფორმაცია ჩვენში ცნობილი გახდა XX საუკუნის შუა ხანებში, როცა იტალიელი ვირჯილიო კორბოს მიერ ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგად იერუსალიმში, ბეთლემის მახლობლად, აღმოჩენილ იქნა ქართული მონასტრის ნანგრევები უძველესი ქართული წარწერებით. სწორედ ამ წარწერათა მეშვეობით, სადაც მოხსენიებულია როგორც მეფე ბაკური, ისე ტაძრის განმაახლებლები - პეტრე იბერი (მურვანოსი) და ანტონი, დგინდება მონასტრის ისტორია. ბეთლემის (პალესტინის) წარწერები ქართული გრამატოლოგიის (დამწერლობათმცოდნეობის) მეტად ფასეული დოკუმენტია. უძველესი წყაროებით ირკვევა, რომ პალესტინაში ქართველებს ჰქონიათ 20-მდე სავანე, რომელთაგან თავისი შემოქმედებითი საქმიანობით იმთავითვე გამორჩეული ყოფილა საბაწმიდის ლავრა. იგი დაუარსებია 483 წელს ცნობილ საეკლესიო მოღვაწეს - საბა განწმედილს (439-532 წწ.). საბაწმიდის ლავრაში საუკუნეთა მანძილზე იქმნებოდა მნიშვნელოვანი ძეგლები ქართულ, სირიულ, სომხურ, ბერძნულ, არაბულ ენებზე. მაგრამ მაინც საბაწმიდის სამონასტრო კერის ისტორიაში განსაკუთრებით ნაყოფიერი იყო VIII-IX საუკუნეები. ამ პერიოდში იგი იქცა საქრისტიანო მწერლობის ერთ-ერთ გამორჩეულ კერად: წარმოებდა ინტენსიური ლიტერატურულ-მწიგნობრული საქმიანობა, გატარდა ქართული სალიტერატურო ენის რეფორმა; განვითარდა ორიგინალური ჰიმნოგრაფია, თარგმნითი ლიტერატურა, გახშირდა ხელნაწერთა გადაწერა, შემკობა-შემოსვა... აღიზარდნენ კალიგრაფები (მაკარი ლეთეთელი, გიორგი თბილელი, იოანე-ზოსიმე...). ხელნაწერთა უმეტესობა, რომლებიც სინის მთაზე ინახება, VIII-IX საუკუნეებშია შექმნილი საბას ლავრაში. აქ უნდა შემუშავებულიყო ის ხელიც, რომელსაც საბაწმიდურს უწოდებენ. X საუკუნის დასაწყისიდან სხვაგვარად წარიმართა საბაწმიდის ტაძრის ბედი. არაბებმა უკვე აშკარად იწყეს ქართველების შევიწროება და მალე მათი გამუდმებული თავდასხმებისა და ძარცვის გამო სრულიად შეუძლებელი გახდა სავანეში ცხოვრება და მოღვაწეობა. ქართველებმა იძულებით მიატოვეს იქაურობა და მიაშურეს სხვა მონასტრებს, ძირითადად, სინას მთას. ახალ სადგომში თან გადაიტანეს როგორც სამონასტრო ტრადიციები, ისე აქ გადაწერილი და დამუშავებული წიგნების დიდი ნაწილი. სამუდამოდ შეწყვიტა არსებობა საბაწმიდის ლავრამ, რომელმაც ერთ-ერთმა პირველმა ჩაუყარა საფუძველი უცხოეთში ქართულ მწიგნობრულ ტრადიციებს და რომლის შემოქმედებითი ცხოვრება ძლიერ ნაკადულად ერთვოდა იმ დიდ მდინარეს, რასაც ქართული ქრისტიანული კულტურა ჰქვია. ჯვრის მონასტერი პალესტინის ქართული სამონასტრო ცენტრებიდან შედარებით გვიანდელია. მას შემდეგ, რაც XI საუკუნის პირველი მეოთხედიდან არაბთა პოლიტიკა პალესტინის ქრისტიანებისადმი (განსაკუთრებით მონასტრებისადმი). რამდენადმე შეიცვალა, ამ ქვეყანაში ქართველთათვის შესაძლებელი გახდა სამონასტრო ცხოვრების განახლება; XI საუკუნის I ნახევარში ცნობილმა მწიგნობარმა გიორგი პროხორე შავშელმა დააარსა ჯვრის მონასტერი საქართველოს სამეფო კარის(ბაგრატ IV-ის და დედამისი დედოფალი მარიამის) მხარდაჭერითა და დაფინანსებით. ტაძრის შენება პროხორეს დაუწყია ექვთიმე მთაწმინდლის ბრძანებით. გადმოცემით, თითქოს მონასტრის ადგილას მოჭრილი ხისაგან უნდა იყოს გაკეთებული ის ჯვარი, რომელზედაც ქრისტე აცვეს (მონასტრის სახელსაც ამ ფაქტს უკავშირებენ). გიორგი შავშელს სავანეში შემოუკრებია 80-მდე ქართველი მოღვაწე. მათი ლიტერატურული საქმიანობა ძირითადად გამოიხატებოდა სხვა ავტორთა თხზულებების გადაწერაში, მაგრამ, პალესტინაში შექმნილი პოლიტიკური ვითარების გამო, ქართველთა ცხოვრება-მოღვაწეობას აქაც მალე დაემუქრა საშიშროება. 1071 წელს იერუსალიმის აღებისას თურქ-სელჩუკებმა ქართული სავანეც დაარბიეს და ნაწილობრივ დაანგრიეს. ცოტა ხნის შემდეგ იგი კვლავ აღადგინეს და მოხატეს დავით აღმაშენებლის დახმარებით. 1273 წელს მონასტერი გადააკეთეს მეჩეთად, მაგრამ საქართველოს მეფეების ჩარევით მალევე (1305 წ. დავითVIII-მ) დაიბრუნეს იგი ქართველებმა და განაგრძეს სამონასტრო ცხოვრება. ცნობილია, რომ XVII საუკუნის 40-იან წლებში ნიკოლოზ (ნიკიფორე) ჩოლოყაშვილს ჯვრის მონასტერში დიდი აღდგენითი სამუშაოები ჩაუტარებია: მოუხატვინებია კედლები და გუმბათი. ამ პერიოდში იერუსალიმის ქართველობასა და პალესტინის ჯვრის მონასტერს უდიდეს დახმარებას უწევდა სამეგრელოს მთავარი ლევან II დადიანი (1611-1657). მისი ღვაწლი ასახულია კიდეც მონასტრის ქართულ და ბერძნულ წარწერებში. ჯვრის მონასტერში ლიტერატურულ საქმიანობას ეწეოდნენ ცნობილი ქართველი მწიგნობრები და კალიგრაფები: არსენ იყალთოელი, ნიკოლოზ გულაბერისძე... ტრადიციული გადმოცემით, აქ ერთხანს უმოღვაწია შოთა რუსთველსაც (მთავარ ტაძარში სვეტზე შემონახულია მისი ფრესკული პორტრეტი XII-XIII საუკუნეებისა). მკვლევართა აზრით, ჯვრის მონასტრის ქართული მწერლობა თავისი ხასიათითა და შინაარსით ფაქტობრივად არის ათონისა და საბას ლავრის ლიტერატურული ტრადიციების გაგრძელება. საგულისხმოა, რომ XI საუკუნიდან მოყოლებული XIX საუკუნემდე, მიუხედავად უცხოელთაგან მუდმივი თავდასხმებისა და დევნა-შევიწროებისა, ჯვრის მონასტერი პალესტინაში მაინც რჩებოდა ქართული მწერლობის უმთავრეს ცენტრად. XVIII საუკუნის დასასრულამდე ტაძარი ნომინალურად კვლავ ითვლებოდა ქართველთა საკუთრებად, მაგრამ XIX საუკუნის დამდეგს ხანგრძლივი ისტორიის მქონე ეს დიდებული სავანე მთლიანად დაიცალა ქართველ-თაგან და ყოვლად არაკანონიერად გადავიდა ბერძნების ხელში. ს ი რ ი ა. აღმოსავლეთ სირიაში, ანტიოქიის მახლობლად, შავ ანუ საკვირველ მთაზე არსებობდა ქართველთა სამონასტრო ცენტრები. შავ მთაზე ქართველები უკვე VII საუკუნიდან ეწეოდნენ სამონასტრო ცხოვრებას. აქ მოღვაწეობდა სვიმეონ მესვეტე საკვირველმოქმედი, რომლის სახელი დაკავშირებულია ეკლესიის ისტორიასთან. შავ მთაზე ინტენსიური მწიგნობრულ-საგანმანათლებლო მუშაობა იწყება XI საუკუნის 30-იანი წლებიდან, როცა აქ დასახლდა სამხრეთ საქართველოდან წამოსული ბევრი ცნობილი ფილოსოფოსი და მწიგნობარი: გიორგი შეყენებული, გიორგი მთაწმინდელი, ეფრემ მცირე, საბა თუხარელი, ანტონ ტბელი და სხვები. XI საუკუნის II ნახევარში შავ მთაზე 60-მდე ქართველი მოღვაწეობდა. XIII საუკუნის ბოლოს შავი მთის მონასტრების ლიტერატურული საქმიანობა მთლიანად შეწყდა. როცა სირია თურქებმა დაიპყრეს და ანტიოქია პატარა მაჰმადიან ქალაქად იქცა, მონასტერიც გავერანდა და დაინგრა. ქართველებმაც იძულებით მიატოვეს იქაურობა სამუდამოდ. ა რ ა ბ ე თ ი ს ნახევარკუნძული. სინის მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერი მდებარეობს არაბეთის ნახევარკუნძულის დასავლეთით, სინის ნახევარკუნძულის სამხრეთ სექტორში. ცნობილია, რომ სინის მთაზე ჯერ კიდევ VI საუკუნიდან ცხოვრობდა თითო-ოროლა ქართველი, IX საუკუნეში დაარსდა ქართული სათვისტომო, რომელსაც მალე მიაშურეს X საუკუნეში არაბების ძალმომრეობით პალესტინაში შევიწროებულმა ქართველმა მოღვაწეებმა. შეიძლება ითქვას, რომ სინის მთის კოლონია საბაწმიდის მონასტრის პირდაპირი გაგრძელებაა. სინის მთა, როგორც მიუვალი კუთხე, შედარებით მოსვენებული იყო მტრების შემოსევებისა და აოხრებისაგან, ამიტომ აქ უფრო არის დაცული და შემონახული თარიღიანი თუ უთარიღო ძველი ქართული ხელნაწერები. XI საუკუნეში დავით აღმაშენებელმა სინის მთაზე (ქორების მთაზე) ააგო ახალი ეკლესია და სენაკები ქართველ მოღვაწეთათვის, შემდგომში თამარ მეფეც უგზავნიდა უხვ შეწირულებას აქაურ ქართველებსა და მათს სავანეებს. ქართველ მეფეთა მფარველობის მეოხებით, სინის მთის სავანე კიდევ დიდხანს აგრძელებდა სამონასტრო ცხოვრებასა და ლიტერატურულ საქმიანობას, მაგრამ XV საუკუნიდან აქ უკვე საგრძნობლად შენელდა ყოველგვარი მოღვაწეობა, XVII საუკუნეში კი ქართველებმა მთლიანად მიატოვეს იქაურობა, რადგან საქართველოსა და აღმოსავლეთშიც ოსმალთა მხრიდან ისეთი პოლიტიკური სიტუაცია დამყარდა, რომ ქართული სავანის გადარჩენა შეუძლებელი გახდა. სინას მთის წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერში თავი მოიყარეს ცნობილმა მწიგნობრებმა, პოეტებმა, კალიგრაფებმა, წიგნთა მმოსველებმა. ესენი იყნენ: იოანე მინჩხი, იოანე-ზოსიმე, იოანე კუმურდოელი, მაკარი ლეთეთელი და სხვები. სწორედ მათი ერთობლივი მოღვაწეობით შეიქმნა უაღრესად მდიდარი წიგნსაცავი, რომელიც ნათლად წარმოაჩენს აქაურ ქართველთა მრავალფეროვან ლიტერატურულ ინტერესებს. X საუკუნეში აქვე ჰქონიათ არა მხოლოდ ბიბლიოთეკა, არამედ სამკითხველო დარბაზი და სპეციალური კატალოგიც. ქართული კულტურის ისტორიაში სინის მთის მონასტრის მნიშვნელობა მეტად ფასეულია იმ მხრივაც, რომ უძველეს ქართულ ხელნაწერთა დიდი ნაწილი აქაური სავანის მეშვეობით შემოგვენახა. ბევრი ამათგანი დღესაც სინის მთაზეა დაცული, ზოგი კი ინახება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყანაში: თბილისის, სანკტ-პეტერბურგის, პრაღის, გრაცის, აშშ-ისა და სხვა ბიბ-ლიოთეკებში. ბ ი ზ ა ნ ტ ი ა. ქართველთა სამონასტრო კოლონიზაცია ბიზანტიაში VIII-IX საუკუნეებიდან დაწყებულა. ამ საქმეში მნიშვნელოვანი წვლილი აქვს ილარიონ ქართველს, რომელსაც ბიზანტიაში დაუარსებია ორი ქართული მონასტერი: ერთია ოლიმპის ანუ ულუმბოს მონასტერი მცირე აზიის ბითვინიაში (სადაც ილარიონი მოსულა 864 წელს) და მეორე - "ქართველთა მონასტერი ჰრომანას" (აგებული იმპერატორ ბასილის მიერ 876 წელს ილარიონის ნაწილთა დასასვენებლად). ამ დროისათვის ოლიმპოს მთაზე ქართველებს ჰქონიათ სამი სხვა ეკლესიაც: ქუაბი ან ეკლესია წმიდისა ღვთისმშობლისა, კოზმან-დამიანე და ლავრა კრანია. წერილობითი წყაროების მიხედვით, ულუმბოს მონასტერში იმთავითვე მიმდინარეობდა ლიტერატურული საქმიანობა, რამაც უფრო ინტენსიური სახე მიიღო მას შემდეგ, რაც აქ დამკვიდრდა მამა-შვილი იოანე და ექვთიმე. იოანე ყოფილა სამცხის წარჩინებული ოჯახის შვილი. ქრისტეს სიყვარულის გამო მან მიატოვა სამშობლო, სახლი, დიდება, ცოლ-შვილი... ფარულად აღიკვეცა ბერად, შემდეგ გახდა ულუმბოს მონასტრის ძმობის წევრი, აქვე მოიყვანა თავისი მცირეწლოვანი უმცროსი შვილი ექვთიმე. მამა და შვილი ერთგულად ემსახურებოდნენ ქრისტესაც და ქართულ მწიგნობრობასაც. 965 წელს იოანე შვილითურთ გადავიდა ათონის მთაზე ათანასეს ლავრაში. იოანემ აქაც დიდად გაითქვა სახელი. ექვთიმეს ბიოგრაფის ცნობით, როდესაც ექვთიმემ კარგად შეისწავლა ქართული და ბერძნული ენები, მამამ უთხრა: "შვილო ჩემო, ქართლისა ქუეყანა დიდად ნაკლულოვან არს წიგნთაგან... და ვხედავ, რომელ ღმერთსა მოუმადლებია შენდა; აწ იღუაწე, რათა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან"... და იგი ვითარცა იყო ყოველსავე ზედა მორჩილ, მოსწრაფედ შეუდგა ბრძანებასა მისსა და იწყო თარგმნად". ათანასეს ლავრაში ძმობის წევრთა რაოდენობა თანდათან იზრდებოდა. მალე მათ შეუერთდა ცნობილი ქართველი მხედართმთავარი თორნიკე, რომელიც იოანემ ბერად აღკვეცა იოანეს სახელით. რადგანაც ლავრაში ქართველთა რიცხვი სისტემატურად მატულობდა, ამიტომ იქვე ახლოს დამატებით ააშენეს იოანე მახარობლის ეკლესია და სენაკები ძმათათვის. 980-983 წლებში ათონის წმინდა მიწაზე ტაო-კლარჯეთის სავანეებში აღზრდილი მოღვაწეების მიერ დაარსდა ღვთისმშობლის სახელობის მონასტერი. დამაარსებელია იოანე (შემდგომში ცნობილი იოანე ათონელი); მან თორნიკე ერისთავის მიერ ბრძოლებში მოპოვებული სიმდიდრის ნაწილით ააგო ეს დიდებული ტაძარი, რომელიც მთელ იმ მხარეში გამორჩეული იყო მშვენიერებით, სილამაზით და განთქმული - სიმდიდრით. თავდაპირველად მონასტრის წინამძღვართა გადაწყვეტილებით, სავანეში არ უნდა შეეშვათ ბერძნები, მაგრამ დაბალი სამსახურისათვის მაინც გახდა აუცილებელი ბერძნების მიწვევა. სამწუხაროდ, რაც დრო გადიოდა, მონასტერში მათი რიცხვი მატულობდა... სიმდიდრეს დახარბებული ბერძნები რამდენჯერმე დაესხნენ თავს ტაძარს, გაძარცვეს და მოინდომეს ქართველების სრულიად განდევნაც კი. საქართველოს ხელისუფალთა ჩარევით, ქართველები XIII საუკუნის ბოლომდე ასე თუ ისე ინარჩუნებდნენ მონასტერს, მაგრამ XIV საუკუნის დასაწყისისათვის, როცა თანდათან სუსტდებოდა საქართველოს პოლიტიკური სიძლიერე, ათონის სავანეშიც შესამჩნევად მცირდებოდა ქართველობა... XIV საუკუნის II ნახევარში კონსტანტინოპოლის პატრიარქის - კალისტეს დადგენილებით მონასტრის წინამძღვრად და სხვა საპასუხისმგებლო თანამდებობაზე ქართველებს აღარ ნიშნავდნენ. მართალია, ქართველები მონასტრის ოფიციალურ პატრონებად მომდევნო საუკუნეებშიც ითვლებოდნენ, მაგრამ ფაქტობრივად ბერძნები განაგებდნენ ყოველივეს და, ბოლოს, XIX საუკუნეში, როცა საქართველომ დაკარგა პოლიტიკური დამოუკიდებლობა, ბერძნებმა საბოლოოდ გამოდევნეს ქართველები ათონის მთიდან (1900 წ 51 ქართველი ბერი იყო შემორჩენილი. კომუნიზმის დამყარებამ და საქართველოში საეკლესიო ცხოვრების ჩაკვლამ გამოიწვია ის ფაქტი, რომ მათი შემცვლელები ვეღარ გაიგზავნა და...) და დაეპატრონნენ ქართული კულტურის ამ შესანიშნავ ძეგლს, "ჩვენი წინაპრების ნაჭირნახულევს". ათონის ივერთა მონასტერი ბიზანტიაში იყო ქართული სულიერი კულტურის მძლავრი კერა, ქართული ეროვნული იდეის მატარებელი. მონასტერში თავი მოიყარეს ქართველ მოღვაწეთა საუკეთესო ძალებმა. აქაურ ლიტერატურულ სკოლას სხვადასხვა დროს წინამძღვრობდნენ იოანე და ექვთიმე ათონელები, გიორგი მთაწმინდელი. აქვე მოღვაწეობდნენ სტეფანე ათონელი, არსენ ნინოწმინდელი, იოანე გრძელისძე და სხვ. აქ, ათონზე, ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სალიტერატურო, საგრამატიკო და საკალიგრაფიო სკოლა, რომელმაც წარუშლელი კვალი დატოვა ჩვენი მწიგნობრობის ისტორიაში. ათონის ივერთა მონასტერში დაიწერა ბევრი ორიგინალური თხზულება, ითარგმნა ბიზანტიური ლიტერატურის მნიშვნელოვანი ძეგლები, ბიბლიის ტექსტები (რომლებმაც კანონიკური უფლებაც მოიპოვეს). საგულისხმოა ისიც, რომ ქართულ ენაზე არსებული აქაური ლიტერატურა ითარგმნებოდა ბერძნულ თუ სხვა ენებზე. ამ მხრივ, განსაკუთრებით ფასეულია ექვთიმე ათონელის მიერ ქართულიდან ბერძნულად ნათარგმნი "სიბრძნე ბალავარისი" - აგიოგრაფიულ-მორალური და ასკეტურ-დოგმატური ხასიათის თხზულება, რომელიც წარმოადგენს ბუდას ცხოვრების გადმოკეთებას საქრისტიანო მოთხრობად. მკვლევართა აზრით, ამ თხზულების თავდაპირველი რედაქცია, რომელიც, თავის მხრივ, გადმოკეთებული უნდა იყოს არაბულიდან არაუგვიანეს VIII საუკუნისა, გახდა ბერძნული თარგმანის დედანი და სწორედ ამ გზით გავრცელდა თხზულება მთელს ევროპულ ლიტერატურაში (პ.პეეტერსი, მ.თარხნიშვილი). ირკვევა, რომ ათონელ წმინდა მამათა მოღვაწეობა მხოლოდ მწიგნობრულ-მთარგმნელობითი საქმიანობით როდი შემოიფარგლებოდა. ათონის სავანე X-XII საუკუნეებში მტკიცე ბურჯად ედგა ჩვენს კულტურასა და საგანმანათლებლო სისტემას როგორც საზღვარგარეთის ქართულ სამონასტრო ცენტრებში, ისე საქართველოში. მაგალითად, სწორედ ექვთიმეს დავალებითა და ხელშეწყობით დაუწყია გიორგი შავშელს ჯვრის მონასტრის შენება... გიორგი მთაწმინდელს საქართველოდან ბიზანტიაში წაუყვანია 80 ყმაწვილი განათლების მისაღებად და ა.შ. "ერთი სიტყვით, არც ერთ სამონასტრო დაწესებულებას ისეთი მნიშვნელობა არ ჰქონია ჩვენი მწერლობისა და კულტურის ისტორიაში, როგორც ათონის ივერიის მონასტერს". მ ა კ ე დ ო ნ ი ა. საზღვარგარეთის ქართულ საგანმანათლებლო-კულტურულ ცენტრებს შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს პეტრიწონის მონასტერს, რომელიც აუშენებია გრიგოლ ბაკურიანისძეს 1083 წელს მაკედონიაში, სოფელ პეტრიწოში (ახლანდ. ბულგარეთში, სოფ. ბაჩკოვო, ქ. პლოვდივის ახლოს). მონასტერს სახელწოდებაც ამ სოფლის მიხედვით დაერქვა. გრიგოლ ბაკურიანისძე ბიზანტიის ისტორიაში კარგად ცნობილი პიროვნება ყოფილა. განათლებულმა, ენერგიულმა და ჭკვიანმა ბიზანტიის იმპერატორის კარზე მალე გაითქვა სახელი და ბიზანტიის ჯარების ხელმძღვანელიც გახდა. საბრძოლო წარმატებისათვის იმპერატორებმა გრიგოლს უბოძეს დიდძალი სიმდიდრე და დაუმტკიცეს სამფლობელოდ სოფელი პეტრიწო. სწორედ ამ მამულში იქნა აგებული მონასტერი გრიგოლისა და მისი ძმის - აბაზის ძვლების განსასვენებლად. მონასტრის მთავარი ტაძარი ღვთისმშობლის სახელობისა იყო, ხოლო სხვა ორი პატარა ეკლესია ატარებდა იოანე ნათლისმცემლისა და მთავარმოწამე გიორგის სახელს. გრიგოლს ქართულ და ბერძნულ ენებზე თავად შეუდგენია მონასტრის ტიპიკონი (წესდება), სადაც იყო განსაზღვრული მონასტრის მკვიდრთათვის სავალდებულო წესები და თანვე ხაზგასმით მითითებული, რომ მონასტერი აშენდა მხოლოდ ქართველთათვის (ამიტომაც უწოდებდა გრიგოლი "ქართველთა ანუ ივერიელთა მონასტერს"). ტიპიკონის წესების გამკაცრება და ძმობის წევრად გახდომაზე კონტროლი გრიგოლის მხრიდან უთუოდ იმითაც იქნებოდა გამოწვეული, რომ საზღვარგარეთ ყველასათვის ცნობილი იყო ბერძენთა აშკარა ცდა და განსაკუთრებული ინტერესი ქართველთა სავანეების დაპატრონებისა. პეტრიწონის მონასტერი არ ემორჩილებოდა არც ერთ ადგილობრივ საეკლესიო და საერისკაცო ხელისუფალს. შედგებოდა 50 ბერისაგან. მონასტრის პირველი წინამძღვარი გრიგოლი იყო. მისი სიკვდილის შემდეგ ბერები თავად ირჩევდნენ წინამძღვარს. ღირსსაცნობია ისიც, რომ ამ პერიოდის საზღვარგარეთის სამონასტრო კერებიდან მხოლოდ პეტრიწონის მონასტერთან არსებობდა სემინარია, სადაც მონასტრისათვის სამღვდლოდ ამზადებდნენ ქართველ ბავშვებს. სემინარიაში შესვლა შეეძლო მხოლოდ ქართული წერა-კითხვის მცოდნეს; სწავლებაც ქართულ ენაზე მიმდინარეობდა. სემინარიაში ასწავლიდნენ კონსტანტინოპოლის მანგანის აკადემიიდან (დააარსა კონსტანტინე მონომახმა 1044-1047 წლებში) გამოსული ქართველი მოღვაწენი. ვარაუდობენ, რომ სემი-ნარიაში ასწავლიდა სახელგანთქმული ქართველი ფილოსოფოსი იოანე, რომელსაც მონასტრის მიხედვით მიუღია ზედწოდება პეტრიწი. XI-XII საუკუნეებში პეტრიწონის მონასტერი გახდა ჩვენი მწერლობის ერთ-ერთი ძლიერი ცენტრი. იქაურ მწიგნობრულ საქმიანობას, ტრადიციული აზრით, თითქმის ოცი წლის მანძილზე ხელმძღვანელობდა იოანე პეტრიწი, რომლის ლიტერატურულ-ფილოსოფიურმა სკოლამ (პეტრიწონულმა სკოლამ) კიდევ უფრო დაუახლოვა ქართული მწერლობა ბიზანტიურს. პეტრიწონის მონასტერში მოღვაწე ქართველებმა ფილოსოფიური წიგნების თარგმნითა და კომენტირებით ხელი შეუწყვეს ქართული ფილოსოფიური აზროვნების განვითარებას, ფილოსოფიური ტერ-მინოლოგიის შექმნას. საქართველოში პეტრიწონის სკოლის ტრადიციები გაგრძელდა გელათის მონასტერში, განსაკუთრებით მას შემდეგ, რაც აქ გადმოსახლდა იოანე პეტრიწი. XIII საუკუნის დასაწყისში (1204 წელს, ზოგი ცნობით - 1189 წელს) ჯვაროსნებმა პეტრიწონის მონასტერი დაარბიეს და გაძარცვეს. ამიტომ მონასტრის საქმიანობა ძალიან შეფერხდა, მაგრამ XIV საუკუნის დამდეგამდე აქ ჯერ კიდევ იყო ქართული ელემენტი, შემდგომ კი იქაურობას მთლიანად დაეპატრონნენ სრულიად სხვები. დასასრულ, როგორც პეტრიწონის მონასტრის, ისე უცხოეთის სხვა ქართული ცენტრების მოღვაწეობა და, საზოგადოდ, მათი მნიშვნელობა ქართული კულტურის ისტორიაში შეიძლება შევაფასოთ ივ. ჯავახიშვილის სიტყვებით: "საზღვარგარეთული მონასტრები, რომელნიც გაშენებულნი იყვნენ ბიზანტიური სწავლა-განათლებისა და საღვთისმეტყველო-საეკლესიო მწერლობის ყველა უმთავრეს ცენტრში, სადაც ისინი სრული ავტონომიით სარგებლობდნენ, საშუალებას აძლევდნენ ქართველებს უფრო ადვილად ედევნებინათ თვალყური მაშინდელი განათლებული კაცობრიობის წარმატებისათვის და კვალდაკვალ მიჰყოლოდნენ მას". სტატიის ბოლოს იხილეთ ქართველთა უდიადესი ქმნილებების გამოსახულებანი და გახსოვდეთ, რომ მათ დღეს სხვები აკონტროლებენ. 1. ბანა. 2. იშხანი. 3. ოპიზა. 4. ოთხთა ეკლესია(
X ს). 5. ოშკი. 6. პარხალი. 7. ტბეთი. 8. შატბერდი. 9 და 10 ხანძთა(2010 წ. მისი გუმბათი ჩამოინგრა). 11. ხახული. 12. საბაწმინდის ლავრა. 13 და 14 იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი. 15. წმ. ეკატერინეს სახელობის მონასტერი სინაიზე. 16. ათონის ივერონი. 17 და 18 პეტრიწონის მონასტერი. | |
|
| |
| სულ კომენტარები: 0 | |